Eşeyli Üreme

• Bir hücrelilerde, yüksek yapılı bitkilerde, hayvanlar alemindeki canlılarda, hatta bazı eşeysiz üreyen canlılarda da zaman zaman görülür.
• Bir hücreli canlılarda, eşeyli üreme gen aktarımı ile gerçekleşir.
• Birey sayısını arttırmaz yalnız genetik çeşitlilik sağlar.
• Çok hücrelilerde ise birey sayısı artar ve çeşitlilik sağlanır.
• Eşeyli üreyen canlılarda iki ata birey vardır. Bu bireylerde mayoz bölünme ile eşey hücreleri (gametler) oluşur.
• Oluşan gametlerin birleşmesiyle (döllenme) birbirinden farklı özellikteki genler yan yana gelmiş olur.

Eşeyli üremenin esası iki olaya dayanır:
1. Mayoz Bölünme
2. Döllenme

1. Mayoz Bölünme

Eşey ana hücrelerinin, (n) kromozomlu gametleri oluşturması olayıdır. Bu sırada krossing over, homolog kromozomları n rastgele dizilişi gibi olaylar gametlerde çeşitlilik sağlar.

2. Döllenme

• • Farklı özellikte iki gametin (yumurta ve spermin) birleşmesi ile (2n) kromozomlu zigotun oluşmasıdır.
  • Zigot daha sonra mitoz bölünmeyle gelişir, farklılaşır ve yavru birey meydana gelir.
    
  • Eşeyli üreme ile oluşan bireyler atalarına göre ortam şartlarına daha dayanıklıdır.
  • Daha dayanıklı olması nda, krossing over ile çeşitliliği artmış gametlerin oluşması ve farklı özellikteki gametlerin birleşmesiyle tür içi çeşitliliğin sağlanması büyük rol oynar.

NOT: EŞEYLİ ÜREME

• 
  İki ata birey vardır.
• 
  Mayoz ve döllenme olayları görülür.
• 
  Kalıtsal çeşitlilik (varyasyon) sağlanır.
• 
  Önceki nesillerde bulunan zararlı genlerin ortaya çıkma olasılığı azalır.
• 
  Değişen ortam koşullarına daha uyumlu, dayanıklı bireylerin oluşması sağlanır.

Eşeyli Üreme Şekilleri

1. İzogami 
2. Heterogami 
a. Anizogami 
b. Oogami 
3. Metagenez (Döl Almaşı)
4. Hermafroditlik 
5. Partenogenez 
6. Konjugasyon

1. İzogami

Şekilleri ve büyüklükleri aynı olan iki gametin birleşmesiyle oluşan eşeyli üreme şekline izogami denir.
Dişi ve erkek gametlerin her ikisi de kamçılıdır. Su yosunlarından ulothrix, chlamydomonas, spirogyra da izogami görülür.

2. Heterogami

Şekil ve büyüklükleri farklı olan gametlerin birleşmesi ile oluşan üreme şekline heterogami denir.
a. Anizogami
Her ikisi de kamçılı ve hareketli olan gametlerin birleşmesiyle oluşan üreme şeklidir. Erkek gamet küçük, dişi gamet ise büyüktür. Örneğin Oedogonium
b. Oogami
Hareketsiz olan bir yumurta hücresi ile, hareketli olan sperm hücresinin birleşmesiyle gerçekleşen üreme şeklidir. Sperm hücresi çok küçük, yumurta hücresi ise bol sitoplazmalı ve iri yapılıdır. İnsanlarda ve diğer omurgalı larda görülür.

3. Metagenez (Döl Almaşı)

• Üreme sırasında eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip etmesine metagenez (Döl almaşı, döl değişimi) denir. Bir hücrelilerden plazmodyum malarya (sıtma paraziti), deniz anası, karayosunları, eğrelti otlarında metagenez görülür. Plazmodyumda Metagenez Plazmodyum hayat devrini insan ve anofel cinsi dişi sivrisinekte tamamlar. Sivrisinekte eşeyli üreme, döllenme, sporogoni görülürken, insanda eşeysiz üreme, mitozla gamet oluşumu ve sporların merozoitlere – şizontlara dönüşümü gerçekleşmektedir. 
• 
  Sivrisineğin ısırması ile tükürük bezlerinde bulunan plazmodyum sporları insan kanına geçer.
• 
  Kan yoluyla sporlar önce karaciğere, sonra kırmızı kemik iliğine ve dalağa geçer. Burada sporlar bölünerek çoğalır.
  
• Sporlar daha sonra kan dolaşımına katılır. Sporlar alyuvar hücreleri içine girdiğinde, plazmodyum sporu büyük ve amip şeklinde şizonta dönüşür.
  
• Alyuvar içindeki şizont birbirini izleyen çekirdek bölünmeleri sonucu çok sayıda merozoitleri oluşturur.
  
• Merozoitler aşırı çoğalınca alyuvarlar patlar ve merozoitler kan plazmasına yayılır.
• Her biri yeni bir alyuvar içine girer.Bu sırada insanda ateş, üşüme, titreme şeklinde sıtma nöbetleri görülür.
• Bazı merozoitler dişi ve erkek gamet şeklini alır. Kanda, karaciğer ve alyuvarda bu şekilde görülen eşeysiz üremeye “şizogoni” denir.
  
• Kanında gametler bulunan bir insanı sivrisinek ısırdığı nda, gametler sivrisineğe geçer.
• Sivrisineğin sindirim sistemine geçer, dişi ve erkek gamet birleşerek zigotu meydana getirir.
• Eğer gametler sivrisineğin midesine ulaşamazsa ölür.
  Zigot, sivrisineğin bağırsak epiteline yerleşir. Burada büyüyüp bölünerek çok sayıda spor oluşturur.
• Mayoz bölünmeyle sporların oluşmasına “sporogoni” denir.
  Oluşan sporlar mitoz ile çoğalır, sivrisineğin tükürük bezlerine gelir ve kan emme sırasında sporlarını insana bulaştırır.

4. Hermafroditlik

• Bazı bitki ve hayvan türlerinde dişi ve erkek organ aynı canlı üzerinde bulunur. Böyle canlılara hermafrodit (erselik) canlı denir.
• Örneğin Yassı solucanlardan tenya, toprak solucanı, istiridye, bitkilerden kiraz, elma, bezelye, ayva.
• Tenyalar kendi kendini dölleme özelliğine sahipken toprak solucanı, istiridye gibi canlılar kendi kendini dölleyememektedir.
• Kendi kendini dölleyememe, yumurta ve sperm hücrelerinin farklı zamanlarda olgunlaşmasından kaynaklanır.
• Böylece farklı iki birey arasında gen alış verişi sağlanır ve genetik çeşitlilik arttırılmış olur, çekinik genlerin ortaya çıkma olasılığı azaltılmış olur.

5. Partenogenez

• Döllenmemiş yumurtalardan mitoz bölünme sonucu erkek bireylerin oluşmasıdır. Örneğin Bal arıları, termitler, su pireleri, çalı çekirgeleri, bazı kelebekler gibi canlılarda görülür.
• Bal Arılarında Üreme Arı kovanında üç çeşit birey bulunur. Kraliçe arı, işçi arı ve erkek arılar.
• Kraliçe arı erkek arılardan biri ile çiftleşerek, spermleri kendi vücudunda bir kesede depo eder.
• Kraliçe arının ürettiği yumurta hücrelerinin bir kısmı kesede depo edilen spermler ile döllenir ve dışarıya atılır.
• Döllenmiş yumurtadan dişi arılar oluşur. Bu normal gelişen bir eşeyli üremedir.
• Ancak kraliçe arının meydana getirdiği yumurtaların bir kısmı döllenmeden dışarıya atılır.
• Döllenmemiş yumurtaların gelişmesiyle de erkek arılar oluşur. Bu üreme şekline partenogenez denir.
• Erkek arılar tek bir yumurta hücresinden oluştuğu için haploit (n) kromozomludur. Erkek arılar bu nedenle mayoz geçiremezler.
• Erkek arılarda gamet (sperm) oluşumu mitoz bölünme ile sağlanır. Dişi arılar, döllenme ile meydana geldiklerinden (2n) diploit kromozomludur.
• Dişi arılarda beslenme şekline göre farklılıklar oluşur. Döllenmiş yumurtaların polenlerle beslenmesi ile işçi arılar oluşur, arı sütü ile beslenmesi durumunda ise kraliçe arı meydana gelir. Bu şekilde; çevresel faktörlere bağlı olarak canlılarda gen işleyişinin değişmesiyle farklı özelliklerin ortaya çıkmasına modifikasyon denir. 

6. Konjugasyon

• İki canlı arasında sitoplazmik köprü kurularak gen aktarımının yapılması olayıdır.
• Bakterilerde, paramesyumda ve bazı alglerde görülür.
• Bakterilerde Konjugasyon
  Aynı türün farklı özelliklerine sahip iki bakteri hücresi yan yana gelir ve aralarında sitoplazmik bir köprü kurulur.
• Bakterilerde plazmid adı verilen DNA parçaları ile gen aktarımı sağlanır.
  
• Gen aktarımı tamamlandıktan sonra bakteriler birbirlerinden ayrılır.
  
• Konjugasyonun ardından bakteriler bölünerek çoğalı r.
  Yeni oluşan bakteriler artık farklı genetik özellikleri de taşımaktadır.
  
• Konjugasyonla bakteriler dirençli olma gibi özellikleri birbirine aktarabilir.
  Böylece ortam şartlarına daha dayanıklı bakteriler meydana gelmiş olur.
  
• Konjugasyonla birey sayısında artış görülmez, genetik çeşitlilik sağlanır.NOT: Konjugasyonla üreme olayında mayoz bölünme, döllenme gibi eşeyli üremeye özgü durumlar gerçekleşmez fakat genetik çeşitlilik sağlanır. Bu nedenle konjugasyon özel bir eşeyli üreme çeşididir.

Paramesyumda Konjugasyon

• 
  İki paramesyum yan yana gelir.
• 
  Aralarında sitoplazmik köprü kurulur.
• 
  Üremeden sorumlu olan küçük çekirdekler, her iki paramesyumda da mayoz geçirir. Böylece (n) kromozomlu dörder çekirdek oluşur.
• Oluşan dört çekirdekten üçü eriyerek kaybolur. Bir tanesi mitoz geçirerek (n) kromozomlu iki çekirdek oluşturur.
• 
  Hücrelerde bulunan bu iki çekirdekten biri kalıcı (dişi), diğeri göçücü (erkek) çekirdek olarak görev alır.
• 
  Göçücü (erkek) çekirdekler karşılıklı yer değiştirir.
• 
  Göçücü (erkek) çekirdekler ile (dişi) kalıcı çekirdekler kaynaşır. Bu şekilde (2n) kromozomlu çekirdekler oluşur.
• 
  Hücreler birbirinden ayrılır.
• 
  Hücrelerde bulunan (2n) kromozomlu çekirdek üç kez mitoz geçirir. Böylece hücrelerde (2n) kromozomlu
• 8 çekirdek oluşur.
• 
  8 çekirdekten üçü erir, dördü büyük çekirdeği, biri küçük çekirdeği oluşturur.
• 
  Küçük çekirdekler mitoz geçirir ve ikişer paramesyum oluşur.
• 
  Oluşan paramesyumlar bir kez daha mitoz geçirir ve dörder paramesyum daha meydana gelir.
• 
  Sonuçta konjugasyonla üreme ile 8 tane paramesyum oluşmuştur.

Eşeysiz Üreme Çeşitleri

1. Bölünerek Üreme: Bu bölünme çeşiti bütün ökaryotik bir hücreli canlılarda ve bakterilerde görülmektedir. Bölünme mito ya da amitoz ile enine yahut boyuna olarak gerçekleşir.

2. Tomurcuklanma İle Üreme: Canlı üzerinde oluşan bir çıkıntının gelişerek ana canlıya benzer bir döl oluşturmasına denir. Bira mayalarında, hidralarda, medüzlerde ve mercanlardan görülmektedir. Ciğer otları ve tohmlu bitkilerden gözyaşı bitkisinin yaprakları ile üremeside bir tomurcuklanma örneği diyebiliriz. Tomurcuklar ana canlıdan ayrılıp bağımsız yaşayabileceği gibi ana canlı ile birlikte de yaşayabilir. Bu şekilde yaşamaya ise koloni haline yaşama denir.

3. Sporla Üreme: Bir hücreli canlılardan plazmodium’da mantarlarda ve çiçeksiz bitkilerin tamamında görülmektedir. Sporlar döllenme olmadan yeni canlı meydana getirme özelliğine sahiptir. Çoğalma sporların bölünme geçirmesi ile sağlanmaktadır.
Spora üremenin tipik özellikleri, sıtma parazziti ve eğrelti otlarının hayat devrelerinde açıkça görülür ve sporla üremeye sporogono denir. Tek başına sporla üreme evresi yoktur. Bazı su yosunu sporlarına zoospor, mantarların sporlarına ise ekzospor denir.

4. Vejetatif Üreme: Genellikle yüksek yapılı çiçekli bitkilerde görülen eşeysiz üreme şeklidir. Vejatatif üreme çeşitlerinden yararlanılarak ata canlı ile aynı kalıtsal özellikte fertler elde edilebilir. Tohum üretme yeteneği olmayan; muz, çekirdeksiz üzüm, kavak gibi bazı bitiler vejetatif üreme ile ürer. Vejetatif üreme 4 çeşittir.

a. Çelikle Üreme: : Ağaçların dallarından alınan çubukların nemli toprakta yahut özel bileşimli suda köklendirilmesi ile bir bitkiden çok sayıda yeni bir bitki gelişir.
b. Yumru İle Üreme : Gövde yumruları ile üreme bir çok bitkide gözlenmektedir. Bunların en güzel örneği patateste gözlemlenir. Patates gibi bitkiler yumru şeklinde toprak altı gövdelerinden üretilir. Bu bitkiler yumru gövdenin göz bulunan bölgeleri dikilerek çoğaltılır.
c. Sürünücü Gövde ile Üreme: Bu üremeye en belirgin örnek çilek bitkisidir. Sürünücü gövde ile çoğalan bu bitkilerde, ana bitkiden oluşan bazı yapılar görevv alır. Gövde görebini üstlenen bu yapılar toprak üstünde veya toprak altında sürünerek yeni bir bitkiyi oluşturur.

d. Soğan İle Üreme: Soğan, zambak ve lale gibi bitkilerde görülür. Gövdenin en alt ucundan gelişmeye başlayan rizomlar, yer altında uzamaya devam eder ve uygun ortam koşullarında yeni bir bitkiyi oluşturur. Aynı durum muz bitkisi için de söz konusu diyebiliriz.